Հայոց դրամաշրջանառության պատմությունը
Երվանդունի արքաներ մետաղադրամները, Մ.թ.ա. IIIդ. /Շամ, Արշամ/
Մետաղադրամները Հայաստանում տարածում են գտնում Ք.ա. III դարից սկսած։ Հելլենիստական դարաշրջանում ռազմական արշավանքների և միջազգային առևտրի միջոցով Հայաստան էին մտնում Ալեքսանդր Մակեդոնացու, սելևկյան, աթենական և այլ ծագման դրամներ: Առաջին հայկական դրամները, որոնք թողարկվել են Սամոս, Արշամ I, Արշամ II, Աբդիսսարես թագավորների իշխանության տարիներին և ունեցել են զուտ տեղական նշանակություն, իրենց կշռային տվյալներով ատտիկյան են` ձևավորված հելլենիստական դարաշրջանին յուրահատուկ ոճով. դիմերեսին պատկերված են Հայոց թագավորների դիմանկարները (կիսանդրիները՝ դեմքով դեպի աջ), ովքեր հելլենիստական միապետների նման (բացառությամբ Քսերքսեսի և Աբդիսսարեսի), առանց մորուքի և ընչացքի են և կրում են արքայական գլխարկներ, իսկ դարձերեսին՝ պաշտամունքային խորհրդանշաններ (արծիվ, արշավող ձիավոր, հաղթանակի թևավոր դիցուհու կամ ռազմի աստվածուհի Աթենասի, պտղաբերության, արգասավորության աստվածուհի Անահիտի կերպարները և այլն) արքայի անունը, տիտղոսաշարը, տարեթիվը և մենանշանը։ Ընդ որում՝ արքայի անունն ու տիտղոսը, ինչպես նաև թվագրումը բացառապես հունարեն են։ Պղնձյա այդ դրամները պատրաստվել են ձեռքով հատման եղանակով, ուստի չէին կարող անթերի կլոր տեսք ունենալ, ինչն այն ժամանակ այնքան էլ կարևոր չէր. կարևորը ճիշտ քաշը պահպանելն էր։ Ծոփքի հայ թագավորների դրամները թողարկվել են հավանաբար Արշամաշատ, Արկաթիակերտ և այլ հայկական քաղաքներում։
Արտաշեսյան արքաների մետաղադրամներ, Մ.թ.ա. II-Iդդ. /Տիգրան II Մեծ, Արտավազդ II, Տիգրան IV և Էրատո/
Տիգրան II Մեծ (Ք.ա. 95-55 թթ.), արծաթե տետրադրախմաներ Արտաշեսյան հարստության ժամանակաշրջանում (Ք.ա. 189 թ. – Ք.հ. 1 թ.) Մեծ Հայքում դրամահատությունը սկիզբ է առել Տիգրան II Մեծի օրոք (Ք.ա. 95-55 թթ.): Նրա կայսրության մի շարք քաղաքներում՝ Արտաշատում, Տիգրանակերտում, Մծբինում, Անտիոքում, Դամասկոսում, հատվել են մեծ քանակությամբ արծաթե և պղնձե դրամներ: Տիգրան II Մեծ-ի ժամանակ հիմնականում թողարկվել են պղնձե դրամներ։ Դիմերեսին միապետի դիմապատկերն էր, դարձերեսին` դիցաբանական խորհրդանշաններ, արքայի անունն ու տիտղոսը` հունարեն գրերով: Տիգրան Առաջինից և մինչև Արտաշեսյանների թագավորական տոհմի անկումը մետաղադրամների հատումը չի դադարել: (մ.թ.ա. 56-34 թթ.) արծաթյա տետրադրախման, որի վրա պատկերված է քառաձի մարտակարգ և աստվածուհի Նիկեն, ինչպես նաև Տիգրան Չորրորդի և Էրատո թագուհու պղնձե դրամը: Ի դեպ, դա Արտաշեսյանների ժամանակաշրջանի միակ մետաղադրամն է, որի վրա հայոց թագուհու պատկեր է: Բանն այն է, որ ըստ պատմական տվյալների, նա կառավարել է երկիրը եղբոր հետ միասին:
Արշակունի արքաների մետաղադրամներ, Iդ.-428թ
III դարի կեսերից սկսած Հայաստանում հայտնվում են Սասանյան Իրանի, իսկ V դարի վերջից՝ նաև Բյուզանդական կայսրության դրամները: 66 թվականից սկսած մինչև 428 թթ. հայոց գահին է բազմում Հայ Արշակունիների արքայատոհմը, որը սերում էր պարթև Արշակունիների արքայատնից։ Արշակունի արքաները, սակայն, իրավական կախյալ վիճակով պայմանավորված, դրամ հատելու իրավունք չունեին (Հայաստանում Արշակունիներն անգամ հայկական գահի վրա ժառանգական իրավունք չունեին. թագավորները մինչև III դարը առաջադրվում էին պարթևական Իրանից և օծվում կայսերական Հռոմի կողմից): Այն վերապահված էր Արշակունյաց տոհմի մեծ տանը՝ Իրանի Արշակունիներին՝ Պարթևական թագավորությանը։ Սկզբնական շրջանում Հայաստանում դրամաշրջանառությունը կատարվել է հարևան երկրների՝ հիմնականում Հռոմեական կայսրության դրամներով: Դրա վառ ապացույցներից է Գառնիում գտնված հռոմեական գանձը՝ ամփոփված 49 դրամով։
Մետաղադրամների թողարկում V-IXդդ
III դարի կեսերից սկսած Հայաստանում հայտնվում են Սասանյան Իրանի, իսկ V դարի վերջից՝ նաև Բյուզանդական կայսրության դրամները: VII դարի երկրորդ կեսին Արաբական խալիֆայության կողմից Հայաստանի նվաճումից հետո դրամաշրջանառությունը կատարվել է Օմայանների տոհմի, իսկ ավելի ուշ` Աբբասյանների դրամներով: Արաբական խալիֆայության դրամներից Հայաստանում շրջանառվել են արծաթե դիրհեմներ, պղնձե ֆելսեր և, սահմանափակ քանակով, ոսկե դինարներ:
Բագրատունյաց թագավորության դրամաշրջանառությունը
Անիի Բագրատունյաց թագավորությունում (885-1045 թթ.) դրամներ չեն հատվել, սակայն Տաշիր-Ձորագետի փոքրիկ թագավորությունում, որտեղ իշխում էր Բագրատունիների ճյուղերից մեկը, Կորիկե II արքայի օրոք (1048-1089 թթ.) թողարկվել են պղնձե դրամներ՝ բյուզանդական անանուն ֆոլիսների նմանությամբ, բայց հայ թագավորի անվան հիշատակությամբ։ Սրանք առաջին դրամներն են, որ կրում են հայերեն գրություններ: Կորիկե II (1048-1089 թթ.), պղնձե մետաղադրամ։
XII-XIIIդդ. դրամաշրջանառությունը
XIII դարի սկզբից Հայաստանի հյուսիսում և արևելքում շրջանառվել են վրաց թագավորների, հիմնականում՝ Թամար թագուհու, պղնձե դրամները: XIII դարի կեսից սկսած Հայաստանի դրամաշրջանառության մեջ գերիշխող են դառնում մոնղոլական տիրակալների դրամները` արծաթե դիրհեմներն ու սակավաթիվ պղնձե ֆելսերը: Հետագայում դրամական գործարքները Հայաստանում սպասարկվում էին թյուրքական ծագման մահմեդական տոհմերի դրամներով:
Կիլիկյան Հայաստանի գահակալների հատած մետաղադրամներ, XI-XIVդդ
Կիլիկիայի Հայկական թագավորության մետաղադրամների առաջին դրվագումները հետաքրքիր են ու բազմազան: Հայտնի են առանձին իշխանների հատած պղնձե դրամները, մասնավորապես իշխաններ Ռուբենի, Թորոսի, Լևոնի օրոք: Մետաղադրամների նկարագրությունը Իշխանապետության շրջանի մետաղադրամների վրա բացակայում է տիրակալի պատկերը, բոլոր մետաղադրամների վրա կան քրիստոնեական խորհրդանշաններ տարբեր մեկնաբանությամբ: Մասնագետները նշում են, որ մետաղադրամներին հանդիպում են նաև հայկական լատինական խաչի պատկերներ: Դարձերեսին հանդիպում են տարբեր խորհրդանշական պատկերներ, այդ թվում ամրոցների պատկերներ, ռազմական խորհրդանիշներ: Կիլիկիայի թագավորության շրջանում դրվագվում էին մեծ քանակությամբ պղնձե ու արծաթե մետաղադրամներ: Եղել են նաև բիլոնե դրամների թողարկումներ (արծաթի համեմատաբար ցածր պարունակությամբ): Արծաթե մետաղադրամների թողարկումները շատ տարածված էին: Սկզբնական շրջանում դրանք դրվագվում էին բարձր հարգի արծաթից և տարբեր արժեք ունեին՝ երկդրամ, դրամ, կես դրամ: Լևոն Երկրորդի (1271-1289 թթ.) գահակալության ավարտից հետո տնտեսական ու քաղաքական պատճառների հետևանքով սկսեցին թողարկվել ցածր հարգի արծաթե դրամներ, որոնք կոչվում էին թագվորիներ: Կիլիկիայի Հայկական թագավորության մետաղադրամների հետ միաժամանակ շրջանառության մեջ էին նաև հարևան երկրների դրամները՝ սելջուկներինը, մամլուքներինը և այլն: Մետաղադրամների նկարագրությունը Որպես կանոն մետաղադրամների դիմերեսին պատկերված էր արքան: Ընդ որում պատկերները տարբեր էին՝ արքան ամբողջ հասակով էր, գահին նստած, ձիուն հեծած, միայն դիմապատկերը: Ընդ որում արքայի ձեռքին իշխանության խորհրդանիշներ էին՝ գայիսոն, շուշան կամ սուր և այլն: Դարձերեսին, որպես կանոն, պատկերված են առյուծ և խաչ:
Շատ հետաքրքիր են Հեթում Առաջինի օրոք տարածված սովորական (Հեթում-Զաբել) արծաթե մետաղադրամները: Մետաղադրամի վրա ամբողջ հասակով պատկերված են Հեթում արքան ու նրա գահակից Զաբել թագուհին, որն առաջին կիլիկյան արքա Լևոն Առաջինի դուստրն էր: Սա միակ կիլիկյան մետաղադրամն է, որի վրա թագուհի է պատկերված, ընդ որում այդ մետաղադրամը բավականին տևական ժամանակ հատվել է նաև Զաբել թագուհու մահից հետո:
XIII-XVդդ մետաղադրամներ
XIII դարի սկզբից Հայաստանի հյուսիսում և արևելքում շրջանառվել են վրաց թագավորների, հիմնականում՝ Թամար թագուհու, պղնձե դրամները: XIII դարի կեսից սկսած Հայաստանի դրամաշրջանառության մեջ գերիշխող են դառնում մոնղոլական տիրակալների դրամները` արծաթե դիրհեմներն ու սակավաթիվ պղնձե ֆելսերը: Հետագայում դրամական գործարքները Հայաստանում սպասարկվում էին թյուրքական ծագման մահմեդական տոհմերի դրամներով:
XVIդ.-1918թ
XVI դարից մինչև 1820-ական թթ. Հայաստանում դրամաշրջանառությունը կատարվել է հիմնականում Իրանական շահերի դրամներով: Ինչպես Իրանի բազմաթիվ քաղաքներում, XVI-XVIII դարերում Երևանում նույնպես թողարկվել են պղնձե, արծաթե և ոսկե դրամներ: 1828 թ. Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում ընդգրկվելուց հետո, Հայաստանում շրջանառության մեջ են մտնում ռուսական ոսկե, արծաթե և պղնձե դրամական թողարկումները։ Առաջին անգամ սկսում են կիրառվել կայսերական թղթադրամները, իսկ փետրվարյան հեղաշրջումից հետո (1917 թ.)՝ նաև Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարության թղթադրամները: Հայկական թղթադրամների շրջանառություն: Առաջին Հանրապետության փողերը: Հայաստանում Հայոց ցեղասպանությունից հետո ծանր պայմաններում ստեղծված Առաջին Հանրապետությունն ունեցավ նաև փող: Հայկական առաջին հանրապետությունում թողարկվեցին երեք անվանական արժեքի թղթադրամներ՝ 50, 100 և 250 ռուբլի: 250-ռուբլիանոցին ժողովուրդը տվեց «ճախարակ» անունը: Դրա վրա պատկերված էր կին՝ երիտասարդ Հայաստանը, որը ճախարակով թել է մանում: Գրառումները հայերեն են, ռուսերեն և ֆրանսերեն: Դրանք տպագրվել են Լոնդոնում, ինչի համար նաև ստացել են «լոնդոնյան ռուբլիներ» անունը: Հայաստանի խորհրդայնացմամբ այս փողը չշրջանառվեց: Այցելուների կենտրոնում ներկայացված են նաև Խորհրդային Հայաստանի թղթադրամները, Անդրֆեդերատիվ միության և Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության թղթադրամներն ու մետաղադրամները:
Հայկական թղթադրամների շրջանառություն
Հայաստանի Հանրապետության մետաղադրամների նոր շարքը թողարկվել է 10, 20, 50, 100, 200 և 500 դրամ անվանական արժեքներով: 20 դրամ անվանական արժեքով մետաղադրամը առաջինն է դրվել շրջանառության մեջ. 2003 թվականի հունիսի 1-ից: 50, 100, 200 և 500 դրամ անվանական արժեքներով մետաղադրամները շրջանառության մեջ են դրվել 2003 թվականի մարտի 31-ից: 2004 թվականի դեկտեմբերի 1-ին շրջանառության մեջ դրվեց 10 դրամ անվանական արժեքով մետաղադրամը: Նոր շարքի մետաղադրամների ուրվագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության և Հայաստանի դիզայներների միության անդամ Կարապետ Աբրահամյանը: 1999 թվականի մարտի 1-ին շրջանառության մեջ է դրվել 1000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամը: Թղթադրամի դիմերեսին պատկերված է հայ մեծանուն գրող Եղիշե Չարենցի դիմանկարը, իսկ դարձերեսին` հին Երևանի փողոցներից մեկը` երկհարկանի շենքով և երկձի կառքով: Թղթադրամը վերաթողարկվել է 2001 թվականին: Նոր նմուշի թղթադրամն իր ձևավորմամբ կրկնում է նախորդ թողարկումը և տարբերվում է միայն նոր պաշտպանական հատկանիշների կիրառմամբ: 1000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամի ուրվագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության և Հայաստանի դիզայներների միության անդամ Աշոտ Մանուկյանը: 1999 թվականի նմուշի 5000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամը շրջանառության մեջ է դրվել 2000 թվականի հուլիսի 1-ին: Թղթադրամի դիմերեսին պատկերված է հայ մեծանուն գրող Հովհաննես Թումանյանի դիմանկարը, իսկ դարձերեսին` Մարտիրոս Սարյանի` Լոռվա բնությունը պատկերող կտավը: Թղթադրամը վերաթողարկվել է 2003 և 2005 թվականներին: Նոր նմուշի թղթադրամների ձևավորումը տարբերվում է նախորդ թողարկումից նոր պաշտպանական հատկանիշների կիրառմամբ: 5000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամի ուրվագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության և Հայաստանի դիզայներների միության անդամ Աշոտ Մանուկյանը: 10000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամը շրջանառության մեջ է դրվել 2003 թվականի նոյեմբերի 1-ին: Թղթադրամի դիմերեսին պատկերված է հայ մեծանուն գրող Ավետիք Իսահակյանի դիմանկարը, իսկ դարձերեսին` քսաներորդ դարասկզբի Գյումրիի տեսարան: Թղթադրամը վերաթողարկվել է 2006 և 2008 թվականներին: 10000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամի ուրվագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության և Հայաստանի դիզայներների միության անդամ Աշոտ Մանուկյանը: 20000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամը շրջանառության մեջ է դրվել 1999 թվականի մարտի 1-ին: Թղթադրամի դիմերեսին պակերված է հայ մեծանուն նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի դիմանկարը, իսկ դարձերեսին` դրվագ վերջինիս հայտնի <> բնանկարից: Թղթադրամը վերաթողարկվել է 2007 թվականին: Նոր նմուշի թղթադրամը նախորդից տարբերվում է իր չափսերով և որոշ պաշտպանական հատկանիշներով: 20000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամի ուրվագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության և Հայաստանի դիզայներների միության անդամ Աշոտ Մանուկյանը: 2001 թվականին թողարկվել է Հայաստանի Հանրապետության դրամաշրջանառության պատմության մեջ առաջին հոբելյանական թղթադրամը` 50000 դրամ անվանական արժեքով, որը նվիրված է Հայաստանում քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելու 1700-ամյակին: Թղթադրամի դիմերեսին պատկերված է Սբ. Էջմիածնի Մայր Տաճարը, իսկ դարձերեսին` Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչն ու Տրդատ մեծ արքան` հայ եկեղեցին ձեռքերի վրա բարձրացնելիս: 50000 դրամ անվանական արժեքով հոբելյանական թղթադրամի ուրվաագծերի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության անդամ Ռուբեն Արուտչյանը: 2009 թվականի օգոստոսի 24-ից շրջանառության մեջ է դրվել 100000 դրամ անվանական արժեքով թղթադրամը: 100000 դրամ անվանական արժեքով նոր թղթադրամի վրա պատկերված է Եդեսիայի թագավոր Աբգար Ե-ն, ով, համաձայն հայ պատմիչների, եղել է քրիստոնեությունը ընդունած առաջին հայ թագավորը: Նա մատնացույց է անումՔրիստոսի կենդանագիր պատկերով դաստառակը`փակցված թագավորական դրոշի վրա: Թղթադրամի դարձերեսին պատկերված է Հիսուսի աշակերտ Թադեոսի (12 աշակերտներից մեկը) կողմից կտավի փոխանցումը Աբգար Ե թագավորին և վերջինիս հրաշալի ապաքինումը: Թղթադրամի ուրվագծի հեղինակն է Հայաստանի նկարիչների միության անդամ Հարություն Սամուելյանը: