Երկրաշարժերը տեղի են ունենում Երկրի մակերեսի տարածքում: Վերին շերտը ազդում է սողանքից կամ հողի ցնցումից՝ ազդելով հին կամ վատ կառուցված շենքերի վրա։
Փոփոխությունները կարող են հանգեցնել որոշ երկրորդական իրադարձությունների, ինչպիսիք են մակընթացային ալիքների առկայությունը կամ հրաբխի ակտիվացումը տուժած վայրի մոտ:
Երկրաշարժը հնարավոր չէ կանխատեսել. Կախված դրանց ինտենսիվությունից՝ դրանք կարող են հազարավոր մարդկանց մահվան պատճառ դառնալ, ինչպես օրինակ՝ 1976 թվականին Տանգշանի երկրաշարժի և 2004 թվականին Հնդկական օվկիանոսում տեղի ունեցած երկրաշարժի ժամանակ։
Վերջիններից մեկը տեղի է ունեցել 2010 թվականին Հայիթիում՝ 7.3 մագնիտուդ ուժգնությամբ, ընդհանուր առմամբ՝ 326.000 զոհ և 150.000 վիրավոր:
1985 թվականին Մեխիկոյում 8.1 մագնիտուդ ուժգնությամբ երկրաշարժ է տեղի ունեցել։ Ամբողջ կենտրոնը տուժել է՝ թողնելով հազարավոր զոհեր: Էկվադորում 2016 թվականին 7.9 մագնիտուդով երկրաշարժ է տեղի ունեցել, այնուհետև՝ 3.400 հետցնցում։ Մահացել է մոտ 650 մարդ, ամենաշատը տուժել են աղքատ շրջանները։
Հիվանդություններ
Հիվանդությունները դառնում են աղետ, երբ վարակիչ գործողությունը դառնում է համաճարակ կամ համաճարակ։ Հիվանդություններն այն բնական աղետներն են, որոնց նկատմամբ պետք է ավելի ուշադիր լինել:
Մարդկությունը դարերի ընթացքում ենթարկվել է մեծ թվով համաճարակների և դրանցից կարելի է անվանել սև ժանտախտ, ՁԻԱՀ, ջրծաղիկ:
XNUMX-րդ դարի երկրորդ տասնամյակի վերջին ի հայտ եկավ իսպանական գրիպը, որի հետևանքով մահացավ մոտ քսանհինգ-քառասուն միլիոն մարդ՝ Եվրոպայի բնակիչների գրեթե մեկ երրորդը:
2019-ի տարեվերջին և 2020-ի ընթացքում ամբողջ մոլորակի վրա տեղի ունեցավ համաճարակ, որն ունի Covid-19 անվանումը։
Բագրատունյացտերությանհզորացումը X դարիվերջինև XI դարիսկզբին
ԲագրատունյացթագավորությանհզորացումըԳագիկԱ–իօրոք. Հայաստանի Բագրատունյաց թագավորությունը մեծ վերելք ապրեց Սմբատ Բ-ի եղբայր Գագիկ Ա-ի թագավորության շրջանում (990-1020): Հայոց թագավորը կրում էր «Շահնշահ» կամ «թագավոր Հայոց և Վրաց» տիտղոսները: Դա նշանակում էր, որ Հայաստանի տարբեր ծայրամասերում և այսրկովկասյան երկրներում առաջացած մանր թագավորություններն անվերապահորեն ենթարկվում էին Անիի Բագրատունիներին: Առանց շահնշահի հավանության նրանք չէին կարող գահակալել և հարաբերությունների մեջ մտնել հարևան պետությունների հետ: Հայոց կաթողիկոսի ընտրությունը, ինչպես Հայոց Արշակունիների օրոք, կատարվում էր Բագրատունյաց թագավորների հավանությամբ:
Այսպես, երբ Տաշիր-Ձորագետի (Լոռու) թագավոր Դավիթ Անհողինը 1001թ. ապստամբեց Գագիկ Ա-ի դեմ և հրաժարվեց ճանաչել Անիի Բագրատունիների գերիշխանությունը, Գագիկը հարձակվեց նրա թագավորության վրա և ռազմակալեց նրա ամբողջ տարածքը: Դավիթը երկրից փախավ՝ իր հողերից զրկվելով, և ստացավ Անհողին մականունը: Նա ստիպված եղավ խնդրել Գագիկ Ա-ի ներումը՝ ընդունելով Անիի թագավորի գերիշխանությունը և ետ ստացավ իր տիրույթների մեծ մասը:
Գագիկ Ա-ն ավելի մեծացրեց և ամրապնդեց բանակը: Այն նրա օրոք հզոր ուժ էր, որի օգնությամբ թագավորը հետզհետե ընդարձակեց արքայական տիրույթները: Գագիկ Ա-ն վերացրեց Վայոց ձորի իշխանությունը և այն միացրեց իր տիրույթներին: Ապա միացրեց Արցախի մեծ մասը, այդ թվում և Խաչեն գավառը: Վասպուրականի թագավորությունից գրավվեցին և Անիի Բագրատունիների տիրույթներին միացվեցին Կոգովիտ ու Ծաղկոտն գավառները:
998թ. արաբ ամիրա Մամլանը հարձակվեց Հայաստանի և Վրաստանի վրա: Նրա դեմ դուրս եկավ հայ-վրացական միացյալ բանակը և ճակատամարտում ծանր պարտության մատնեց արաբներին: Դրանով վերջ տրվեց արաբ ամիրայությունների հետագա ոտնձգություններին:
Գագիկ Ա-ի թագավորության շրջանում Հայոց տերությունը նշանակալից ուժեղացավ: Այդ տարիներին ավելի մեծ ծավալով շարունակվեցին շինարարական աշխատանքները, երկիրը բռնեց հետագա բարգավաճման ճանապարհը: Ծաղկում էր Անին: Այնտեղ կառուցվում էին նորանոր՝ մեկը մյուսից գեղեցիկ շինություններ: Գագիկ Ա-ի կնոջ՝ Կատրամիդե թագուհու հովանավորությամբ 1001թ. ավարտվեց Անիի Կաթողիկե հոյակապ եկեղեցու շինարարությունը: Այն կառուցվել է հռչակավոր ճարտարապետ Տրդատի նախագծով: Զվարթնոցի նշանավոր տաճարը քանդվել, կործանվել էր: Թագավորը դրա նմանությամբ մի տաճար կառուցել տվեց Անիում: Նրա օրոք Անին շարունակեց կառուցապատվել աշխարհիկ և եկեղեցական բազմաթիվ գեղեցիկ շինություններով:
Գագիկ Ա-ի ժամանակ հզորացավ Պահլավունիների իշխանական գերդաստանը: Այդ տոհմի ներկայացուցիչները ժառանգաբար վարում էին սպարապետի պաշտոնը: Հատկապես նշանավոր եղավ սպարապետ Վահրամ Պահլավունին: Պահլավունիները ևս շինարարական լայնածավալ աշխատանքներ էին սկսել: Նրանք են կառուցել Բջնիի նշանավոր ամրոցը և եկեղեցին, Ամբերդը, Մարմաշենը և այլն: Շինարարական աշխատանքներ ծավալվեցին նաև Վասպուրականում, Սյունիքում, Արցախում և Հայաստանի այլ մասերում:
Գագիկ Ա-ի մահից հետո Անիի թագավորությունը քաղաքականապես թուլացավ և տրոհվեց, սակայն երկրի տնտեսության խաղաղ բարգավաճումը շարունակվեց:
Ենթակաթագավորություններիառաջացումը
Ենթակաթագավորություններիառաջացումը. Հայոց Սմբատ Ա թագավորը, թագ տալով վրաց իշխան Ատրներսեհին և Հայոց Արևելից կողմերի իշխան Համամին, ավատատիրական անջատողական ձգտումների համար պարարտ հող նախապատրաստեց: Ճիշտ է, նրանք ենթարկվում էին Սմբատ Ա-ին, որն իրեն կոչում էր «Տիեզերակալ, թագավոր Հայոց և Վրաց»: Արծրունիների գլխավորությամբ, 908թ. թագավորության վերածվեց, ինչպես տեսանք, նաև Վասպուրականը: Աշոտ Բ Երկաթի հաջորդները, որ լուրջ քայլեր ձեռնարկեցին ուժեղացնելու կենտրոնական իշխանությունը, հանդիպեցին ոչ միայն իշխանական դասի համառ դիմադրությանը, այլև արտաքին ուժերի դիվանագիտական կամ զինված միջամտությանը:
Տնտեսական կյանքի զարգացումը երկրի ուժեղ իշխանություններում տնտեսական կենտրոններ ձևավորեց, ինչը կենտրոնական իշխանությունից անջատվելու ձգտումների նախադրյալներ ստեղծեց: Անջատողական այդ փորձերը խրախուսվում էին Արաբական խալիֆայության և Բյուզանդական կայսրության կողմից: Նրանցից առաջինը չէր հաշտվում Հայաստանը կորցնելու փաստի հետ, իսկ երկրորդը ծրագրում էր, Հայոց թագավորությունը տրոհելով, տիրանալ Հայաստանին:
Բագրատունի գահակալներն ամեն ինչ անում էին կենտրոնաձիգ իշխանությունն ուժեղացնելու համար: Սկզբնապես նրանք հասան նկատելի հաջողությունների, սակայն ավատատիրական անջատողական ձգտումներն ավելի ուժեղ գտնվեցին: X դ. սկզբներից սկսած միայն բուն Հայաստանում ձևավորվեցին մի քանի մեծ ինքնավարություն ունեցող թագավորություններ և իշխանություններ:
Վասպուրականի թագավորություն. Հիշյալ իշխանություններից ամենաընդարձակը և ամենազորեղը Վասպուրականի Արծրունյաց իշխանությունն էր, որը 908թ. Գագիկ Ա Արծրունու կողմից թագավորություն հռչակվեց Ատրպատականի ամիրայության օգնությամբ: Այն ընդգրկում էր Վանա և Կապուտան (Ուրմիո) լճերի միջև ընկած ընդարձակ տարածքը: Գագիկ Արծրունին կարճ ժամանակ անց ընդունեց Բագրատունյաց գահակալի գերիշխանությունը, որը սակայն երբեմն ձևական բնույթ էր կրում:
Գագիկ Արծրունու և նրա հաջորդների օրոք Վասպուրականի թագավորությունը տնտեսական և մշակութային մեծ վերելք ապրեց, ամբողջ Վասպուրականով մեկ լայն շինարարություն ծավալվեց: Աղթամար կղզին արհեստականորեն մեծացվեց, որտեղ թագավորը կառուցեց Աղթամարի կամ Uբ Խաչ եկեղեցին և քաղաք ու արքունական պալատներ: Հետագայում լճի ջրերի բարձրացման հետևանքով քաղաքն անցավ ջրի տակ:
XI դ. սկզբին թագավորությունն ուներ 8 քաղաք, 72 բերդ ու 115 վանք և 4000-ից ավելի գյուղեր: Ամենահամեստ հաշվարկով թագավորությունն ունեցել է շուրջ 1 միլիոն բնակիչ:
Վանանդի (Կարսի) թագավորություն. Կարսում Մուշեղ Բագրատունու թագավոր հռչակվելով՝ 963թ. ծնունդ առավ Վանանդի կամ Կարսի թագավորությունը: Այն սերտ քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունների մեջ էր Անիի Բագրատունյաց թագավորության հետ: Գոյատևելով մեկ դարից մի փոքր ավելի (963-1065), այն կարևոր դեր կատարեց Հայոց տերության կազմում: Աշոտ Գ թագավորը ճանաչեց Մուշեղի գահակալությունը՝ պայմանով, որ նա ընդունի իր գերագույն իշխանությունը: Դրանով ստեղծվեց Բագրատունյաց երկրորդ թագավորությունը:
Մուշեղի հաջորդ Աբասի օրոք մեծ ուշադրություն դարձվեց թագավորության ռազմական ուժը մեծացնելու վրա: Նրա լավ զինված հեծյալ և հետևակ զորաբանակները հաջողությամբ մասնակցեցին արաբական ամիրայությունների դեմ պատերազմներին:
Տաշիր-Ձորագետի կամ Լոռու թագավորություն. Բագրատունիների արքայատոհմի մի ճյուղն էլ թագավորություն հիմնեց Տաշիր-Ձորագետում կամ Լոռիում: Տաշիրի կառավարիչ նշանակված Աշոտ Գ-ի որդի Գուրգենը Սմբատ Բ թագավորից արքայական տիտղոս ստացավ և 982թ. հիմք դրեց Տաշիր-Ձորագետի թագավորությանը: Այն Գուրգենի տեղական Կյուրիկե անվան պատճառով ստացավ Կյուրիկյան թագավորություն անվանումը: Այս թագավորությունը ևս ճանաչում էր Բագրատունյաց իշխանությունը:
Տաշիր-Ձորագետի թագավորությունը առևտրական սերտ կապեր է ունեցել Անիի, Դվինի, Տփղիսի (Թիֆլիս) և այլ քաղաքների հետ՝ ակտիվորեն մասնակցելով միջազգային տարանցիկ առևտրին:
Կյուրիկյանների թագավորությունն իր հզորության գագաթնակետին հասավ Դավիթ Անհողինի գահակալության շրջանում (989-1048): Նա մեծապես ընդարձակեց թագավորության տարածքը արևելքից՝ ի հաշիվ Ուտիքի և հյուսիսից՝ Տփղիսի ամիրայության: Թագավորության մայրաքաղաքն էր Լոռի բերդաքաղաքը, որի ավերակները պահպանվել են Ստեփանավան քաղաքի հարևանությամբ:
Սյունիքի թագավորություն. 987թ. իրեն թագավոր հռչակեց նաև Սյունիքի իշխան Սմբատը: Մեկ տարի անց նա ճանաչեց Հայոց տերության գերագույն իշխանությունը: Այն գոյատևեց շուրջ երկու դար: Սկզբում թագավորության կենտրոնը Սյունի ավանն էր (այժմ՝ Սիսիան), սակայն ավելի ուշ թագավորության հյուսիսային գավառների Անիի կենտրոնական թագավորությանը միացվելուց հետո մայրաքաղաքը տեղափոխվեց Կապան: Թե’ առաջին և թե’ երկրորդ կենտրոնները գտնվում էին ռազմավարական նշանակություն ունեցող առևտրական ճանապարհների վրա:
Թագավորությունը մեծ ծաղկում ապրեց Վասակ թագավորի օրոք: Չնայած իր համեմատաբար ոչ մեծ տարածքին, այն XII դ. ուներ 43 ամրոց, 48 վանք և 1000-ից ավելի գյուղ: Քաղաքային կյանքը թույլ էր զարգացած: Հիշատակվում է միայն Կապանը:
Ենթակա թագավորությունների հանդես գալով Հայոց գահակալների տիրույթները կենտրոնացած էին մայրաքաղաք Անիի շրջակա գավառներում: Պատմաբաններն այն երկրի մայրաքաղաքի անունով կոչում են Անիի թագավորություն:
Սիմոնը ուներ մի ձի, որի անունը Ցոլակ էր։ Գյուղում շատ կային ձիեր, բայց նա իր գեղեցկությամբ ու ճերմակությամբ տարբերվում էր:Պատերազմի ժամանակ հավաքեցին գյուղի բոլոր ձիերին, որպեսզի տանեն պատերազմ։ Ընտանիքը դժվարությամբ բաժանվեց ձիուց, որովհետև նրանց ընտանիքի անդամն էր դառել։ Եվ Ցոլակն իր տիրոջ և մյուս գյուղացիների հետ ճամփա ընկավ, դեպի սարեր։Հասան տեղ,որտեղ նստած էին մի քանի զինվորականեր, որոնք վերցնում էին առողջ ձիերին։ Սիմոնը սկսեց անհանգստանալ, քանի որ տեղեկացավ, որ միայն վնասվածքներով ու հիվանդություններով ձիերին չեն վերցնում։ Նա Ցոլակին վերցնելով արագ իջավ սարից, գնաց դեպի գետը։ Քարը վերցրեց և սկսեց Ցոլակի կաշին մաշեցնել, հետո զգաց, որ Ցոլակը վատ է զգում և մտածեց, որ շատ է մաշեցրել։ Գետի ջուրը արնագույն դարձավ: Մի քիչ ուշացած նրանք տեղ հասան։Բայց արդեն ուշ էր և նրա ձիուն վերցրին։ Սիմոնը տխուր վերադարձավ տուն:
Ես կարծում եմ, որ ամենաթանկ մարդու կամ ամենասիրելի իրի համար յուրաքանչյուրը պատրաստ է ցանկացած քայլի: Ես համաձայն եմ Սիմոնի արարքի հետ, որովհետև նրանք ցանկանում էին խլել իր ձին: Իսկ նա ցանկանում էր փրկել իր կյանքի հավատարիմ և լավ ընկերոջը:
Մետաղները պարզ նյութեր են, ունեն բնորոշ փայլ, անթափանց են, կռելի և ջերմության ու էլեկտրականության լավ հաղորդիչներ, անդրադարձնում են էլեկտրամագնիսական ճառագայթները: Այս առանձնահատկությունները պայմանավորված են մետաղների ատոմների կառուցվածքով և մետաղների բյուրեղներում ատոմների միջև մետաղական կապի գոյությամբ:
Բնածին մետաղները և երկնաքարային երկաթը հայտնի էին վաղ անցյալում: Հունարեն «մետալ» նշանակում է հողից հանված: Հին և միջին դարերում հայտնի էին 7 մետաղներ՝ ոսկին, արծաթը, պղինձը, անագը, երկաթը, կապարը և սնդիկը: Մետաղների և դրանց համաձուլվածքների առաջին արտադրության կենտրոններից են եղել Հայաստանի և Արևելյան Անատոլիայի տարածքները: Մեծամորի պեղումներից պարզվել է, որ մետաղագործությունը Հայաստանում գոյություն է ունեցել դեռևս մ. թ. ա. VII–VI հազարամյակներում: Արսենի հետ տարբեր մետաղների համաձուլվածքներ արտադրվել են 4000 տարի առաջ և արտահանվել Միջագետք, Ասորեստան և այլուր: XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին ձևավորվել է մետաղագիտությունը՝ որպես բնական հումքից մետաղների ստացման և մշակման եղանակների մասին գիտություն:
Սովորական պայմաններում մետաղները, բացի սնդիկից, պինդ նյութեր են, մի քանիսը (Na, K, Rb և այլն) փափուկ են, կտրվում են դանակով, մյուսներն ավելի կարծր են (ամենակարծրը քրոմն է): Ամենաթեթև մետաղը լիթիումն է, ամենածանրը՝ օսմիումը: Սովորաբար թեթև մետաղները դյուրահալ են. ցեզիումը և գալիումը հալվում են ձեռքի ափի մեջ: Ամենադժվարահալ մետաղը վոլֆրամն է. հալման ջերմաստիճանն է 3380օC: Դրանից են պատրաստում էլեկտրական լամպերի շիկացման թելիկները:
Մետաղները լայնորեն կիրառվում են ժամանակակից տեխնիկայում: Ըստ ֆիզիկական հատկությունների և կիրառման բնագավառի՝ տարբերում են սև կամ ծանր (երկաթը և դրա համաձուլվածքները), գունավոր (Cu, Pb և այլն), թեթև (Al, Mg և այլն), դժվարահալ (W, Mo) և ազնիվ (Au, Ag, Pt և այլն) մետաղներ:
Մետաղները բնության մեջ հանդիպում են հիմնականում միացությունների ձևով: Թեթև մետաղները հանդիպում են քլորիդների, սուլֆատների, նիտրատների, ֆոսֆատների, կարբոնատների, սիլիկատների, ծանր մետաղները՝ օքսիդների, սուլֆատների ու կարբոնատների ձևով:
Ազնիվ մետաղներ
Ազնիվ մետաղները քիմիապես կայուն, դժվարահալ, կռելի, գեղեցիկ արտաքին տեսքով մետաղներ են: Ազնիվ մետաղներ են ոսկին, արծաթը, պլատինը և պլատինային մետաղները՝ իրիդիումը, օսմիումը, պալադիումը, ռոդիումը, ռութենիումը:
Դեռևս 300 տարի առաջ Հարավային Ամերիկայի հանքերում իսպանացիները վրդովմունքով դեն էին նետում ծանր մետաղը, որը խանգարում էր ոսկի լվանալուն: «Պլատին է» (իսպաներենից թարգմանաբար նշանակում է արծաթիկ), դժգոհում էին նրանք՝ չկասկածելով անգամ, որ այդ մետաղը հետագայում կարող է ոսկուց ավելի թանկ լինել: Քիմիկոսներն սկսեցին ուսումնասիրել պլատինը և հայտնաբերեցին նման հատկություններով մի խումբ մետաղներ, որոնք անվանեցին պլատինային մետաղներ:
Ժամանակակից տեխնիկայում օգտագործվում են բոլոր ազնիվ մետաղները, իսկ ամենից շատ՝ պլատինը: Նրանից պատրաստում են հատուկ քիմիական անոթներ՝ պլատինե հալոցներ: Չէ՞ որ մինչև սպիտակելու աստիճան շիկացած պլատինն անգամ չի միանում օդի թթվածնի հետ և չի փոխում իր կշիռը: Պլատինի և իրիդիումի համաձուլվածքներից են պատրաստված կիլոգրամի ստուգանմուշները: Բոլոր երկրներում դրանցով են ստուգում կշեռքները: Ռոդիումով պատում են լուսարձակների հայելիները. այն փայլը չի կորցնում նույնիսկ բարձր ջերմաստիճաններում:
Որոշ ազնիվ մետաղների, հատկապես` պլատինի և պալադիումի ներկայությամբ քիմիական ռեակցիաների ընթացքն արագանում է՝ տասնյակներից մինչև հարյուր հազար անգամ: Այդպիսի նյութերը կոչվում են կատալիզորդներ:
Մետաղների կոռոզիա
Մետաղները, այնուամենայնիվ, օգտագործման ընթացքում միջավայրի ազդեցության տակ նաև քայքայվում են: Այդ երևույթը կոչվում է կերամաշում (լատիներեն՝ կոռոզիա):
Կոռոզիան մետաղների հետ թթվածնի, ջրի, թթուների, հիմքերի ու աղերի լուծույթների փոխազդեցության հետևանք է: Երկաթի և պողպատի վրա առաջացող ժանգը կոռոզիայի ամենատարածված տեսակն է: Պղինձն ու բրոնզը օքսիդանալիս ծածկվում են պղնձականաչ, իսկ արծաթը՝ սև թաղանթով: Կոռոզիայի հետևանքով մետաղական իրերը կորցնում են իրենց արժեքավոր տեխնիկական հատկությունները:
Մետաղները կոռոզիայից պաշտպանելու համար դրանք երեսպատում են որոշ մետաղների (նիկել, քրոմ, ոսկի, արծաթ, անագ, ցինկ) պաշտպանիչ թաղանթով կամ ավելի պասսիվ ոչ մետաղական ծածկերով (լաք, ներկ, յուղաներկ, արծն):
Կոռոզիայի դեմ պայքարելու համար ստեղծում են հակակոռոզիային հատկություններով համաձուլվածքներ: Պողպատի մեջ մինչև 12% քրոմ ներմուծելով՝ ստանում են կոռոզիակայուն չժանգոտվող պողպատ: Պողպատին համանման հատկություններ են հաղորդում նաև նիկելը, կոբալտը և պղինձը:
Ոչ մետաղներ, քիմիական տարրեր, որոնք առաջացնում են մետաղներին ոչ բնորոշ հատկություններով պարզ նյութեր։ Մետաղական փայլ չունեն, էլեկտրականության և ջերմության վատ հաղորդիչներ են, կռելի չեն։ Հայտնի քիմիական տարրերից բնորոշ ոչ մետաղներ են միայն 22-ը, որոնցից ջրածինը, ազոտը, թթվածինը, ֆտորը, քլորը և ազնիվ գազերը սովորական պայմաններում գազեր են, բրոմը հեղուկ է, իսկ բորը, ածխածինը, սիլիցիումը, ֆոսֆորը, ծծումբը, արսենը, սելենը, տելուրը, յոդը և աստատը՝ պինդ նյութեր։ Տարրերի պարբերական համակարգում ոչ մետաղները գտնվում են միայն գլխավոր ենթախմբերում (2-րդ խմբում ոչ մետաղներ չկան)։
Ոչ մետաղները տարբեր ժամանակաշրջաններում
Հին դարերում հայտնի էին միայն երկու ոչ մետաղ՝ ածխածինը և ծծումբը։ 13-րդ դարում հայտնաբերվեց արսենը, 17-րդ դարում՝ ջրածինը և ֆոսֆորը, 18-րդ դարում՝ թթվածինը, ազոտը, քլորը, տելուրը։ Քլորը այդ ժամանակ համարվում էր օքսիդացված աղաթթու և այդ պատճառով չի նշվում Անտուան Լավուազիեի կազմած (1789 թվական) պարզ նյութերի ցուցակում։ Մյուս ոչ մետաղները հայտնաբերվեցին 19-րդ դարում (աստատը արհեստականորեն ստացվել է 1940 թվականին)։ Ըստ դասական սահմանման ոչ մետաղներ են այն քիմիական տարրերը, որոնց հիդրօքսիդները թթուներ են։ Ամֆոտեր հիդրօքսիդների գոյությունից բխում է, որ տարրերի բաժանումը մետաղների և ոչ մետաղների բացարձակ չէ։
Հատկությունները և առաջացրած միացությունները
Ոչ մետաղները մեծ էլեկտրաբացասականություն ունեցող տարրեր են, որոնք ատոմների արտաքին էլեկտրոնային թաղանթներում ունեն 4 և ավելի (բորի ատոմը՝ 3) էլեկտրոն։ Ամենամեծ էլեկտրաբացասականություն ունի ֆտորը։ Միացություններում ոչ մետաղներին բնորոշ են բացասական օքսիդացման աստիճանները։ Նրանց ատոմները կարող են միացնել էլեկտրոններ և առաջացնել անիոններ (F-, Сl-, Օ2 — և այլն)։ Իոնական միացություններ են առաջանում բնորոշ ոչ մետաղների և մետաղների միջև (КСl, CaO, MgBr2 և այլն)։ Ոչ մետաղները առաջացնում են նաև բարդ անիոններ (СlO4 -, JO3 -, ՏO4 2-, PO4 3- և այլն), որոնցում ունեն դրական օքսիդացման աստիճաններ։ Միանալով թթվածնին՝ ոչ մետաղները առաջացնում են օքսիդներ (ֆտորը՝ ֆտորիդներ O2F2, OF2), որոնց հիդրատները թթուներ են։ Ոչ մետաղների պարզագույն ջրածնական միացությունները սովորական պայմաններում անգույն գազեր են (բացառություն է ջուրը), որոնցից շատերը թունավոր են։ Հալոգենաջրածինների և հալկոգենաջրածինների ջրային լուծույթները թթուներ են, ամոնիակինը՝ հիմք։ Ածխաջրածինները ջրում գործնականում չեն լուծվում։ Ոչ մետաղների ատոմները միանում են իրար կովալենտային կապերով (Cl2, N2, C1F, NC13, CS2) և այլն։ Հայտնի միացություններում KrF2, KrF4, XeO3, XeF6, Н4ХеО6, XePtF6 և այլն) իներտ գազերն ունեն դրական օքսիդացման աստիճաններ (1+, 2+, 4+, 6+, և 8+)։ Մետաղների, ջրածնի և բազմաթիվ այլ տարրերի հետ իներտ գազերի միացությունները չեն ստացվել։ Տեսականորեն ենթադրվում է հելիումի և նեոնի միացությունների ստացման անհնարու¬ թյունը։ Հայտնի են նաև իներտ գազերի կլաստերային (ներդրման) միացությունները ջրի հետ (Ar6H2O, Хе6H2O և այլն)։
Տեսակ, պոպուլյացիա, էվոլյուցիայի գլխավոր ուղիները՝ արոմորֆոզ, իդեոադապտացիա, ընդհանուր դեգեներացիա.
Տեսակ է համարվում այն առանձնյակների ամբողջությունը, որոնք ունեն ձևաբանական, ֆիզիոլոգիական և այլ կենսաբանական առանձնահատկությունների ժառանգական նմանություն, ազատ խաչասերվում ու բեղուն սերունդ են տալիս, հարմարված են կյանքի որոշակի պայմաններին և բնության մեջ գրավում են որոշակի տարածք՝ արեալ:
Պոպուլյացիան տեսակի գոյության տարատեսակ ձևն է։ Պոպուլյացիան, դա նույն բնակեցման տարածք զբաղեցնող և միմյանց հետ փոխկապակցված միևնույն գենոֆոնդ ունեցող տեսակների համախումբն է։ Պոպուլյացիայի տեսակները միմյանցից տարբերվում են ըստ վիտալիտետի: Տարբեր տեսակների պոպուլյացիայի թվաքանակը տարբեր է, բայց այն չի կարող լինել որոշ կրիտիկական թվաքանակից ցածր։ Կրիտիկական է կոչվում թվաքանակի այն մակարդակը, որից ներքև սերտ ազգակցական խաչասերման հավաքականությունը խիստ աճում է, ինչը բերում է տեսակի գենետիկական բազմության նվազմանը, որը հաջորդ սերունդների մոտ առաջացնում է հարմարվողականության և պտղաբերության նվազում, բնածին խաթարումների և մահացության ավելացումների։ Արդյունքում տեսակը քանակապես նվազում է և մի քանի սերունդ հետո այն կորչում է։ Պոպուլյացիայի օրինակներն են՝ մարդկանց մոտ՝ ազգությունները, ռասաները, կենդանիների մոտ՝ ցեղատեսակները։
Արոմորֆոզներ այնպիսի էվոլյուցիոն փոփոխություններ են, որոնք օրգանիզմները տանում են դեպի կազմավորվածության ընդհանուր վերելք, բարդացնում նրանց կառուցվածքը, բարձրացնում կենսագործունեության ուժգնությունը։ Արոմորֆոզը գոյության կռվում նշանակալից առավելություններ է տալիս օրգանիզմին, հնարավորություն ընձեռում նրան հարմարվելու նոր միջավայրին, օժանդակում է պոպուլյացիաներում գոյատևման բարձրացմանը և մահացության իջեցմանը։ Բարձր ծնելիության և ցածր մահացության դեպքում թվաքանակը պոպուլյացիաներումմեծանում է, արեալն՝ ընդարձակվում, գոյանում են նոր պոպուլյացիաներ, արագանում է նոր տեսակների ձևավորումն, այսինքն՝ տեղի է ունենում կենսաբանական առաջադիմություն։
Իդեոադապտացիաներն օրգանիզմի այնպիսի փոփոխություններն են, որոնք նպաստում են բնակության միջավայրի որոշակի պայմաններին հարմարվելուն: Ի հակադրություն արոմորֆոզների իդեոադապտացիաները չեն ուղեկցվում օրգանիզմների կազմավորվածության ու կենսագործունեության մակարդակի ընդանուր բարձրացմամբ:
Ընդհանուր դեգեներացիա, այն, որպես կենսաբանական առաջադիմության ճանապարհ, շատ ձևերում դիտվում է և կապված է հիմնականում մակաբույծների պարզեցումների հետ։ Ազատ ապրող ձևերից շատ տարբերվում է մակաբույծի կենսակերպը։ Մակաբույծների մոտ տեղի է ունեցել կազմավորվածության պարզեցում, ինչի հետևանքը զանազան հարմարանքների առաջացմամբ։ Մակաբույծ կյանք վարողների մոտ կան որոշ օրգաններ, որոնք կորցնում են իրենց իմաստը, հետ են զարգանում և անհետանում։
Спишите пословицы, образовав простую сравнительную степень; обозначьте суффиксы и определите, каким членом предложения являются прилагательные в сравнительной степени.
Преувеличение роли прошлого происходит тогда, когда исследователи начинают искать его реальность в настоящем, тогда неизбежно оказывается, что оно только миг, в который ничего не создано, а реально существует лишь прошлое.
Мир постоянно меняется и настоящее – это тот момент стабильности, который способно воспринять человеческое сознание. Человеку становится ясным происхождение тех или иных вещей, явлений и процессов. Создание прошлого обогатило и усложнило наше понимание.
Любое прошлое, созданное человеком, если он верит в его истинность, может влиять на настоящее и будущее. Прошлое мы видим разным в зависимости от того, под углом каких мировоззренческих идей мы его создаем.
С «пре» : старинное предание, камень преткновения, превратности судьбы, преодоление препятствий, не надо пререкаться, пребывать в бездействии, беспрекословно повиноваться, предать друга, непременное условие, презабавный случай, преломление лучей, превышение полномочий. С «при» : причуды природы, приступить к делу, богатое приданое, признание в содеянном, приверженец новых взглядов, примирить врагов, прибытие поезда, полезное приобретение, жизнь без прикрас, приостановить слушание дела, давать присягу, искатели приключений.
Обманчивый лес
Однажды, охотясь в густом лесу, король Генрих напал на след прекрасной горной козы и, преследуя ( словар.) ее, отстал( ОТ, приставки ОД не бывает) от своей охотничьей свиты на большое расстояние ( РАС, так как корень на С ) .
Раздраженные запахом( ЗА -приставки ЗО нет) зверя, его собаки так увлеклись погоней( ПО ) , что вскоре ( В, приставки Ф не бывает) не стало слышно даже их лая. Между тем незаметно( НЕ, слитно,синоним скрытно) загущался ( ЗА , приставки ЗО не бывает) вечер, и наступила( НА,приставки НО не бывает() ночь. Тут король понял, что заблудился( ЗА, приставки ЗО не бывает) . И вдали ( В,приставки Ф не бывает) доносились( ДО, приставки ДА не бывает) призывные( словар.) звуки охотничьих рогов, но чем ближе, как казалось королю, он шел к ним, тем слабее звучали рога. С досадой вспомнил ( ВС, потому что перед глухой П.) Генрих о том, как сбивчивы( С, приставки З не бывает) и капризны громкие звуки в горных лесах и какой предательский пересмешник( ПЕРЕ, приставки ПЕрИ нет) — горное эхо. Но было уже поздно. Предстояло( ПРЕД, приставки ПРИД нет) переночевать ( ПЕРЕ, приставки ПЕРИ нет ) в лесу.
Придорожный, приоткрыть, преодолеть препятствие, превозмочь боль, присесть на скамью, приглушить, приморский, пресытиться, пренебрегать, превращение, преследование, признаться, презирать труса, прибрежный, преображение, приступить к делу, приостановить, превосходный, преобразование, преграда, приручить, , пристроить, , знаки препинания, презабавный котенок. Пребывать в неведении – прибывать по расписанию; старинное предание – придание силы; преданный патриот – преданный врагами – преданный командованию; преемник традиций – приемник «Турист-2» – преемственность поколений – приемлемый вариант; презрение к смерти – призрение сироты – призор; презирать угрозы – призирать детей, потерявших родителей; преображенный – приобретенный; претворить в жизнь – притворить дверь; преткнуться о камень – приткнуться в уголок; преувеличивать – преуменьшать значение открытия, приуменьшать расходы ради экономии; преходящий момент – приходящий медработник; придел в храме – предел всему; приклонить ветви – преклонить колена; припадать к земле – преподать урок; прискорбный факт – пресветлый образ.
2.Вставьте буквы.
Русский человек пр…даёт особое значение слову «семья». Пр…дать семью означает пр…дать самого себя. И подобное пр…дательство не прощается ни людьми, ни Богом. Если русские гости обещают пр…быть минут через пять, то иностранцы ближайшие полчаса-час пр…бывают в недоумении: где же их носит. Пр…ступая к работе, не пр…ступайте закон!
Գեղամ Մարգարյան, 2-3 կուրս 